Roztwór należy do grupy płynnych postaci leku recepturowego. W poniższym artykule skierowanym do specjalistów pokrótce przybliżymy charakterystykę roztworów oraz ich wykorzystanie w recepturze aptecznej.

 

Roztwór jako postać leku recepturowego

W recepturze aptecznej roztwór (solutio) to jednofazowa, płynna postać leku, składająca się z jednej lub większej liczby substancji rozpuszczonych w rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpuszczalników. Rozpuszczone składniki występują w rozproszeniu cząsteczkowym lub jonowym, tworząc homogenny układ.[1,2]

Używane rozpuszczalniki

W roztworach najczęściej wykorzystywanym rozpuszczalnikiem jest woda. Substancje lecznicze mogą być również rozpuszczone w etanolu, glicerolu, oleju (np. rzepakowym) czy parafinie ciekłej. W jednym roztworze mogą występować różne rozpuszczalniki, muszą jednak mieszać się ze sobą (np. woda i glicerol).[2,3]

Sposób stosowania

Roztwory mogą być używane zarówno wewnętrznie (doustnie), jak i zewnętrznie. Umożliwia to różnorodne drogi podania, a tym samym wykorzystanie w leczeniu wielu dolegliwości. Roztwory do użytku zewnętrznego można zastosować:

  • na skórę,
  • na błony śluzowe jamy ustnej i gardła,
  • do oczu, nosa lub ucha,
  • dopochwowo lub doodbytniczo.

Aspekty praktyczne sporządzania roztworów

Uzyskanie roztworu o pożądanym stężeniu wymaga precyzyjnego odważenia składników oraz ich dokładnego rozpuszczenia w rozpuszczalniku. Na co warto zwrócić uwagę, przygotowując lek recepturowy w postaci roztworu?

Rozpuszczalność substancji

Koniecznym krokiem jest przeanalizowanie rozpuszczalności poszczególnych substancji leczniczych. Powinno się sprawdzić nie tylko to, w jakim rozpuszczalniku dana substancja się rozpuszcza, ale także jak łatwo przebiega ten proces. Informacje te są przydatne przy planowaniu sposobu i kolejności łączenia surowców. Rozpuszczalność podana jest w monografii substancji w Farmakopei Polskiej [3] oraz w gotowych opracowaniach (np. tabela rozpuszczalności ZF AMARA).[4]

Kiedy roztwór musi być jałowy?

Zgodnie z wymaganiami farmakopealnymi roztwory stosowane pozajelitowo, na rany i uszkodzoną skórę, do oczu oraz do irygacji jam ciała powinny być jałowe. Warunki aseptyczne należy również zachować podczas sporządzania roztworów z antybiotykami.[2,5]

Niezgodności w roztworach

Niezgodność w roztworach może doprowadzić do powstania nierozpuszczalnego osadu lub unieczynnienia substancji leczniczej. Sposób ich wyeliminowania zależy od rodzaju niezgodności. Przykładem niezgodności jest hydrolityczny rozkład erytromycyny w niskim pH środowiska (np. z powodu dodatku kwasu). W zależności od ilości dodanego kwasu, innych składników w leku oraz czasu trwania terapii, konieczne może być rozdzielenie erytromycyny i kwasu na dwa osobne roztwory.[2]

Przykłady wykorzystania roztworów w recepturze aptecznej

Dzięki możliwości podawania roztworów zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie, znajdują one zastosowanie w leczeniu różnych dolegliwości.

Roztwory do stosowania wewnętrznego

Roztwory doustne to wygodna w zastosowaniu postać leku, zwłaszcza w przypadku dzieci lub pacjentów mających problemy z połykaniem. Można je przygotować w przypadku niedostępności danego preparatu gotowego w formie płynnej. Za pomocą roztworów można również sporządzić unikalny pod względem składu lek, używając składników dostępnych wyłącznie pro receptura.

Dołączenia miarki lub strzykawki pozwala na precyzyjne dawkowanie roztworów, zwłaszcza w przypadku konieczności użycia bardzo małych dawek. 

Najczęstszym rozpuszczalnikiem w roztworach doustnych jest woda, rzadziej mieszanina etanolu i wody. Przykładami roztworów do stosowania wewnętrznego w recepturze aptecznej są:

  • roztwór metamizolu sodu,
  • roztwór benzoesanu sodu i chlorowodorku efedryny,
  • roztwór kodeiny,
  • sól Erlenmeyera,
  • Mixtura Nervina.

Przy wieloskładnikowych przepisach, zawierających w składzie syropy czy nalewki, powstała postać leku to mieszanka (mixtura).[2]

Roztwory do stosowania zewnętrznego

Roztwory do użytku zewnętrznego używane są zwłaszcza w dermatologii, stomatologii, laryngologii oraz okulistyce.

Dermatologia

W dermatologii roztwory stosowane są do odkażania oraz leczenia stanów zapalnych, bakteryjnych i grzybiczych skóry, a także w terapii trądziku, łuszczycy czy łysienia. Preparaty dermatologiczne nieraz są wieloskładnikowe, łącząc surowce recepturowe o różnym kierunku działania.[2] Przykładami wykorzystywanych substancji leczniczych są:

  • mleczan etakrydyny (rywanol) – działający odkażająco, przeciwbakteryjnie,
  • azotan srebra – działający odkażająco, przyżegająco,
  • kwas borowy – działający przeciwdrobnoustrojowo,
  • rezorcyna – działająca keratolitycznie, przeciwzapalnie, ściągająco, przeciwdrobnoustrojowo,
  • chloramfenikol , erytromycyna – działające przeciwbakteryjnie,
  • nalewka z pieprzowca lub z kory chinowej – działająca rozszerzająco na naczynia krwionośne, ściągająco,
  • kwas salicylowy – działający odkażająco, przeciwzapalnie,
  • hydrokortyzon lub prednizolon – działające przeciwzapalnie.[3]

Należy zaznaczyć, że są to jedynie przykłady stosowanych surowców recepturowych w roztworach dermatologicznych.

Stomatologia i laryngologia

Roztwory w stomatologii stosowane są głównie w postaci płukanek do jamy ustnej lub gardła. W laryngologii można również wykorzystać roztwory do płukania zatok oraz krople do nosa lub uszu. W celu przedłużenia styczności leku z powierzchnią błony śluzowej ich częstym składnikiem jest glicerol. Stosowane płukanki mogą zawierać w składzie:

  • diglukonian chlorheksydyny – działający odkażająco,
  • kwas borowy – działający przeciwdrobnoustrojowo, 
  • neomycynę, gentamycynę – działające przeciwbakteryjnie,
  • hydrokortyzon, prednizolon – działające przeciwzapalnie,
  • benzokainę, lidokainę, prokainę – działające znieczulająco,
  • witaminy A, D, E – działające nawilżająco i regenerująco.[2]

Okulistyka

W okulistyce roztwory używane są zwykle w postaci kropli, rzadziej to płyny do przepłukiwania oczu. Roztwory mają zastosowanie między innymi w leczeniu stanów zapalnych, zakażeń bakteryjnych, krótkowzroczności czy zespołu suchego oka (np. krople oczne z chloramfenikolem).[2]

Podsumowanie

Roztwory to jednofazowa, płynna postać leku recepturowego do użytku wewnętrznego bądź zewnętrznego. Przy ich sporządzaniu warto zwrócić uwagę na takie aspekty jak: jałowość, rozpuszczalność i niezgodności recepturowe. Roztwory znajdują zastosowanie w leczeniu wielu różnych schorzeń, przy czym najszerzej wykorzystywane są w dermatologii, stomatologii, laryngologii i okulistyce.

Wykaz źródeł

  1. EDQM: Standard Terms. Internal controlled vocabularies for pharmaceutical dose forms/ Version 1.3.0 – 9 June 2023 https://www.edqm.eu/documents/52006/389906/standard_terms_internal_vocabularies_for_pharmaceutical_dose_forms.pdf/dd395dc1-4d44-9c2e-ce7f-0d788d57b328?t=1651562025434 
  2. Jachowicz R: Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2021
  3. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Farmakopea Polska XIII. Warszawa, 2023
  4. ZF AMARA: Tabela rozpuszczalności https://amara.pl/tabela-rozpuszczalnosci/ [dostęp: 24.06.2024]
  5. Sznitowska M: Farmacja stosowana. Technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2017