Charakterystycznym objawem świerzbu jest silne swędzenie skóry. Utrudnia ono codzienne funkcjonowanie, a towarzyszące temu intensywne drapanie prowadzi do podrażnień, zaczerwienienia, a nawet ran. Jedną z opcji terapeutycznych leczenia świerzbu są leki recepturowe, zwłaszcza w sytuacjach, gdy u pacjenta nie można zastosować preparatów gotowych.
Świerzb – co to za choroba?
Świerzb to choroba skóry wywoływana przez świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei), będącego rodzajem roztocza. Do zakażenia dochodzi poprzez wydłużony, bezpośredni kontakt ze skórą osoby chorej, np. podczas wspólnej zabawy. Rzadko zdarza się, aby stało się to wyłącznie poprzez kontakt z przedmiotami używanymi przez osobę chorą (np. ręcznikiem, zabawkami). W krajach wysoko rozwiniętych świerzb rozprzestrzenia się głównie w dużych skupiskach ludzi, takich jak przedszkola, szkoły, szpitale, domy dziecka, domy pomocy społecznej.[1]
Jak rozpoczyna się świerzb? Objawy.
Świerzbowiec to pasożyt, który bytuje w naskórku. Drąży w nim małe tunele, w których później rozmnaża się, składając jaja. Charakterystycznym objawem świerzbu jest uporczywy świąd skóry, utrudniający codzienne funkcjonowanie i sen. Nasila on się przy wzroście temperatury ciała (np. w nocy po przykryciu kołdrą).[1,2]
Oprócz świądu, na skórze pojawiają się liczne, małe, zaczerwienione grudki. Część z nich może przybrać formę pęcherzyków wypełnionych płynem surowiczym.[2,3]
Gdzie występuje świerzb?
Świerzb rzadko pojawia się tylko na jednym obszarze skóry. Zwykle zmiany widoczne są w kilku miejscach, między innymi na dłoniach (w tym między palcami), wokół nadgarstków, w pachwinach, na pośladkach, czy głowie.[2,3]
Jak leczyć świerzb?
Terapię przeprowadza się nie tylko u chorego, ale także u wszystkich osób z jego najbliższego otoczenia (m.in. współlokatorów, partnerów seksualnych). Oprócz zastosowania preparatów przeciwświerzbowych, zaleca się wypranie pościeli, ręczników i ubrań w temperaturze 60°C lub wyższej, tak aby zatrzymać dalsze rozprzestrzenianie się świerzbowca. Z kolei rzeczy, których nie można prać, powinno się włożyć do szczelnie zamkniętej torby na 3 dni (lub zamrozić na 12 godzin w temperaturze –20°C) w celu zabicia roztoczy. Powinno się także dokładnie odkurzyć dywany i tapicerki.[2,3]
Leki recepturowe w leczeniu świerzbu
W terapii świerzbu stosuje się miejscowe leki recepturowe w postaci maści, kremów, past, pudrów i roztworów.
Siarka
Siarka strącona to jeden z częściej stosowanych surowców recepturowych w leczeniu świerzbu. Używa się jej zwłaszcza w przypadku noworodków i kobiet w ciąży, u których użycie preparatów gotowych z permetryną jest niewskazane.[4] Standardowa receptura na maść przeciwświerzbową zawiera siarkę w stężeniu między 2 a 33%. Ilość siarki dostosowuje się do wieku pacjenta oraz stanu zmienionej chorobowo skóry.[4,5,6,7]
W Farmakopei Polskiej XII znajduje się przepis na 30% maść siarkową, której skład zamieszczono poniżej.[8] Warto zaznaczyć, że podłożem tego preparatu jest smalec wieprzowy, który jest lipofilowym bezwodnym podłożem, wysoce zgodnym z ludzką skórą. Oznacza to, że nie wywołuje alergii i jest dobrze tolerowany przez skórę, jednocześnie ułatwiając wchłanianie składników aktywnych.[5]
Maść siarkowa (Sulfuri unguentum FP XII, Unguentum sulfuratum)[8]
Sulfur praecipitatum 30 cz.
Adeps suillus 70 cz.
O czym pamiętać przy terapii świerzbu maścią siarkową?
Maść siarkową należy rozprowadzić równomiernie na całym ciele, począwszy od szyi, a skończywszy na stopach. Delikatnie wmasowuje się ją w skórę. Preparat nakłada się na noc, aby miał on jak najdłuższy kontakt ze skórą. Czas leczenie wynosi najczęściej 3 dni. Maść pozostawia się na skórze zwykle na 24 godziny, a następnie zmywa i ponownie nakłada. W zależności od sytuacji zdrowotnej lekarz może zalecić trzymanie krócej lub dłużej leku na skórze. Ponadto, czasami może zajść konieczność powtórzenia terapii po 7 lub 14 dniach.[1,2,5,7,9]
Leki robione z siarką, podobnie jak inne preparaty przeciwświerzbowe na skórę, mogą ją podrażniać, zwłaszcza przy użyciu wyższych stężeń. Należy uczulić pacjenta na konieczność obserwowania reakcji skóry na nałożony lek (np. czy nie pojawia się zaczerwienienie, uczucie pieczenia). W przypadku pojawienia się nasilonych objawów skórnych powinno się zmyć maść siarkową i skontaktować z lekarzem.[2,7]
Dziegieć sosnowy
Dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini) to surowiec o wielokierunkowym działaniu:
- przeciwświądowym,
- przeciwpasożytniczym,
- przeciwbakteryjnym,
- keratolitycznym,
- przeciwzapalnym.
Ze względu na swoje szerokie właściwości, używa się go w leczeniu świerzbu, łuszczycy czy łojotokowego zapalenia skóry. Preparaty zawierające ten surowiec charakteryzują się specyficznym zapachem (przypominającym zapach smoły, benzyny) i ciemną, brudzącą barwą.[5,7] Dziegieć sosnowy wchodzi w skład jednej z najpopularniejszych receptur farmakopealnych, czyli maści Wilkinsona. Można zastosować ją między innymi w leczeniu świerzbu.[10]
Maść Wilkinsona (Unguentum Wilkinsoni, Unguentum sulfuratum compositum) [8]
Pix. liq. pini 15 cz.
Sulf. ppt. 15,0 cz.
Calcium carbonicum 10,0
Sapo kalinus 30,0
Adeps suillus 30,0
Mentol
Mentol ma właściwości miejscowo znieczulające, przeciwświądowe i chłodzące.[8] Często łączy się go z substancjami o działaniu znieczulającym (np. benzokainą), aby przynieść pacjentowi ulgę w nasilonym swędzeniu. Leki robione z mentolem mają głównie postać pudrów płynnych, które rozprowadza się na całej powierzchni zmieniono chorobowej skóry.[]
Puder z mentolem i benzokainą []
Mentholi 2,0
Anaesthesini 7,0
Talci ad 100,0
M.f. pulv.
Substancje znieczulające
Jak wcześniej wspomniano, świąd skóry można zmniejszyć dzięki zastosowaniu substancji miejscowo znieczulających. W recepturze aptecznej takie właściwości posiadają benzokaina (anestezyna) oraz chlorowodorek lidokainy (lignokainy). Należy jednak podkreślić, że surowców tych używa się wspomagająco, a nie jako główną linię leczenia świerzbu. Wynika to z faktu, że nie mają one właściwości przeciwpasożytniczych, a jedynie znieczulające.[13]
Maść znieczulająca i przeciwzapalna, zmniejszająca świąd[5]
Hydrocortisoni 0,4
Lidocaini hydrochloridi 1,0
Aquae 19,0
Eucerini ad 100,0
M.f. ung.
Podsumowanie – świerzb skóry a receptura apteczna
W recepturze aptecznej znajdziemy receptury dedykowane leczeniu świerzbu i zmniejszaniu nasilonego swędzenia. Najczęściej wykorzystywaną substancją jest siarka, której stężenie dobiera się indywidualnie do danego pacjenta. Rzadziej spotkamy się z dziegciem sosnowym, będącym składnikiem farmakopealnej maści Wilkinsona. Oprócz substancji działających przeciwpasożytniczo można również zastosować te o działaniu przeciwświądowym lub znieczulającym, takie jak mentol, benzokaina czy lidokaina.
Wykaz źródeł
- Gajewski P: Interna Szczeklika. 2023
- Goldstein G B, Goldstein O A: Scabies: Epidemiology, clinical features, and diagnosis. UpToDate 2022
- National Health Service: Scabies https://www.nhs.uk/conditions/scabies/ [dostęp: 05.03.2024]
- Goldstein G B, Goldstein O A: Scabies: Management. UpToDate 2022
- Jachowicz R: Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2021
- Salavastru CM, et al: European guideline for the management of scabies. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2017;31(8):1248-1253
- Traczewski P, et al.: Świerzb – najnowsze zasady diagnostyki, leczenia i profilaktyki. Dermatologia po Dyplomie, 2016, 3:42-50.
- Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Farmakopea Polska XII. Warszawa, 2020
- Mayo Clinic: Sulfur (Topical Route) https://www.mayoclinic.org/drugs-supplements/sulfur-topical-route/proper-use/drg-20066155?p=1 [dostęp: 13.03.2024]
- Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Farmakopea Polska XII. Suplement 2022. Warszawa, 2022
- NHS Inform: Scabies https://www.nhsinform.scot/illnesses-and-conditions/skin-hair-and-nails/scabies/ [dostęp: 06.03.2024]
- Katedra Farmakologii Wydziału Lekarskiego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego: Receptura lekarska. Materiały dla studentów [dostęp: 06.03.2024]
- Lista surowców farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie decyzji Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych [stan na 06.03.2024]