Najczęściej wykonywane leki recepturowe w aptekach mają postać półstałą. Powstają one z połączenia preparatów stałych i płynnych, dzięki czemu znalazły swoje zastosowanie w leczeniu chorób dermatologicznych. W tym artykule krótko przybliżamy ich charakterystykę oraz możliwości wykorzystania w terapii. 

 

Rodzaje półstałych postaci leków w recepturze aptecznej

W recepturze aptecznej wyróżniamy 3 duże grupy postaci leków: preparaty stałe, półstałe i płynne. Półstałe postaci leków reprezentowane są przez 4 podgrupy: maści, kremy, pasty i żele.[1] Ostateczna forma leku, jaką uzyskamy, zależy między innymi od wybranego podłoża oraz rodzaju i stężenia użytych składników.

Zastosowanie półstałych postaci leku

Najczęściej półstałe postacie leku mają działanie miejscowe, czyli w obrębie nałożenia preparatu. W niektórych przypadkach można uzyskać działanie ogólnoustrojowe, dzięki przenikaniu substancji leczniczych przez skórę do krążenia ogólnego. Dotyczy to na przykład leczenia prowadzonego w ramach hormonalnej terapii zastępczej.[1,2] 

Maści, kremy, pasty czy żele nakłada się na różne powierzchnie ciała, między innymi:

  • na skórę,
  • doodbytniczo,
  • do nosa lub oka,
  • do ucha,
  • dopochwowo.[1,3]

Ze względu na łatwość w aplikacji i możliwość swobodnego dostosowania składu, leki robione szeroko wykorzystuje się w dermatologii. Za ich pomocą leczy się takie schorzenia skóry jak trądzik, atopowe zapalenie skóry (AZS), łuszczycę czy łysienie. 

W receptach na leki recepturowe można znaleźć składniki o różnorodnym działaniu, na przykład: 

  • nawilżającym (np. mocznik), 
  • natłuszczającym (np. maść cholesterolowa), 
  • przeciwzapalnym (np. hydrokortyzon), 
  • przeciwbakteryjnym (np. erytromycyna), 
  • złuszczającym (np. kwas salicylowy), 
  • znieczulającym (np. benzokaina).[1]

Charakterystyka półstałych postaci leku

Maści, kremy, pasty i żele posiadają swoje unikalne cechy, które wpływają na możliwość ich zastosowania, wygodę użytkowania czy trwałość. Poniżej przedstawiono ich krótką charakterystykę.

Maści

Maści to często sporządzana półstała postać leku recepturowego. Zgodnie z definicją Rady Europy to jednofazowy preparat, czyli taki, który jest jednorodny i niedzielący się na warstwy lub pojedyncze składniki. Jego bazą jest podłoże, w którym mogą być rozproszone ciała stałe lub ciecze.[3]

Jednocześnie maści to zróżnicowana grupa, w której rodzaj wybranego podłoża znacząco wpływa na konsystencję i rozsmarowywalność, a także wchłanianie substancji leczniczych. Maści zazwyczaj charakteryzują się gęstą i tłustą konsystencją, wolniej się wchłaniają przez skórę, a także mogą pozostawiać trudną do zmycia warstwę na skórze. Dodatek wody w maści zwykle prowadzi do jej rozrzedzenia i ułatwia rozprowadzenie na skórze.

Co ważne, dzięki tworzeniu ochronnej bariery na skórze (właściwości okluzyjne), maści zmniejszają uczucie pieczenia i swędzenia oraz chronią przed czynnikami zewnętrznymi (np. wiatrem). U pacjentów z trądzikiem czy zmianami wysiękowymi należy jednak unikać stosowania tłustych, hydrofobowych form, a w zamian – zastosować maści hydrofilowe lub kremy.[1]

Kremy

Kremy to preparaty wielofazowe, składające się z części hydrofilowej i hydrofobowej (lipofilowej). Cecha ta odróżnia je od maści, które są układami jednofazowymi. Preparaty te mogą mieć różny udział części wodnej i niewodnej, co z kolei wpływa na ich właściwości. Stąd też wyróżnia się kremy hydrofilowe (będące emulsją typu olej w wodzie – o/w) oraz hydrofobowe (będące emulsją typu woda w oleju – w/o).[3,4]

Pod względem użytkowania, kremy można nazwać „lżejszymi wersjami” maści. Zawierają one większą ilość wody oraz mniejszy udział tłustych składników, dzięki czemu łatwo rozsmarowują się na skórze. Zwykle również szybko się wchłaniają i nie pozostawiają tłustej warstwy. Wyjątkiem jest lipofilowe podłoże kremów Lekobaza Lux, które ze względu na dobre przyleganie do skóry i błon śluzowych, używa się przykładowo w kremach ginekologicznych. Kremy można zastosować między innymi w leczeniu stanów zapalnych, zmian wysiękowych, a także gdy zależy nam na szybkim nawilżeniu skóry i wchłonięciu się substancji leczniczych.[1]

Pasty

Cechą charakterystyczną past jest obecność w nich dużych ilość substancji stałych zawieszonych w podłożu (zwykle 40% i więcej). Mogą się one przez to trudniej rozsmarowywać, a podczas ich aplikacji pod palcami można wyczuć drobne cząsteczki. Zaletą past jest jednak możliwość uzyskania wysokiego stężenia substancji czynnych, szczególnie tych nierozpuszczalnych w wodzie.

Pasty najczęściej mają działanie wysuszające lub przeciwbakteryjne, a najpopularniejszym jej przykładem jest pasta cynkowa.[1]

Żele

Żele wyglądem przypominają galaretowatą masę, której barwa zwykle jest przezroczysta lub mleczna. W Farmakopei Polskiej XII znajduje się definicja, że żele to mieszaniny wody i glicerolu lub glikolu propylenowego, żelowane za pomocą polimerów (substancji żelujących, np. celulozy, gumy guar, karbomeru).[4,5] W zależności od tego, jaki charakter ma ośrodek, w którym rozpuszczone są substancje czynne, wyróżniamy hydrożele i oleożele.[1]

Cenną właściwością żeli jest ich dobre przyleganie do skóry i błon śluzowych oraz pozostawianie długo utrzymującej się, nietłustej warstwy. Stąd też z powodzeniem zastosować można je w terapii zmian wysiękowych, oparzeniowych, trądzikowych czy obecnych na owłosionej skórze głowy lub ciała.[5]

Podłoże jako kluczowy składnik półstałych postaci leku

Rodzaj użytego podłoża w leku recepturowym to jeden z najważniejszych elementów, determinujących rodzaj i właściwości tworzącej się półstałej postaci leku. Ich krótką charakterystykę opisano w Tabeli 1, podając rodzaj podłoża, zdolność wiązania wody wraz z liczbą wodną (ilością gramów wody, która może być związana przez 100 g podłoża) oraz możliwą do powstania półstałą postać leku.

Rodzaj półstałej postaci leku – jak wybrać tę najlepszą?

Wybór rodzaju półstałej formy leku w terapii zależy od różnorodnych czynników. Jeden z nich to wskazanie do stosowania leku recepturowego. Jeśli celem jest silne nawilżenie skóry i ochrona przed uszkodzeniem mechanicznym (np. w przebiegu AZS), maści mogą być lepszym wyborem niż kremy ze względu na silne właściwości okluzyjne. Inny aspekt, który należy rozważyć, to skład jakościowy i ilościowy przepisywanego leku robionego. Przykładowo, jeśli znajdzie się w nim dużo substancji trudno rozpuszczalnych w wodzie, ciężko będzie uniknąć powstania pasty. Czasami również dane podłoże nie może być zastosowane ze względu na jego niezgodność z innymi składnikami w leku recepturowym. Warto też wziąć pod uwagę preferencje pacjenta – jeśli wolałby on stosować krem zamiast maści, to o ile to możliwe, należy rozważyć wdrożenie właśnie tej postaci leku. Ze względu na wygodę w użytkowaniu leku, pacjent może być bardziej skłonny przestrzegać zaleceń lekarskich (adherence), co z kolei bezpośrednio przekłada się na efektywność leczenia.[1,6]

Wykaz źródeł

[1]   Jachowicz R: Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2021

[2]  Martin AK, Barbieri LR: Treatment of menopausal symptoms with hormone therapy. UpToDate 2023 [dostęp: 15.02.2024]

[3]   Council of Europe: Standard Terms https://standardterms.edqm.eu/ [dostęp: 10.02.2024]

[4]  Sznitowska M: Farmacja stosowana. Technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2017

[5]  Jacyna B, Maciejewski B, Sznitowska M: Hydrożele w recepturze aptecznej leków dermatologicznych. Farm Pol, 2020, 76(1): 57–62

[6]  Carvalho M, Almeida IF: The Role of Pharmaceutical Compounding in Promoting Medication Adherence. Pharmaceuticals (Basel). 2022 Aug 31;15(9):1091