Niezgodnością recepturową nazywamy sytuację, w której dochodzi do niepożądanej interakcji między składnikami leku magistralnego. Jak analizować recepty pod kątem możliwych niezgodności recepturowych oraz co zrobić, gdy taką niezgodność wykryjemy?

 

Co to jest niezgodność recepturowa?

Niezgodność recepturowa to wzajemne oddziaływanie na siebie substancji leczniczych i pomocniczych, co prowadzi do wystąpienia niezamierzonych zjawisk w leku recepturowym. Mogą one pojawić się w trakcie sporządzania preparatu lub dopiero po jakimś czasie.[1] Można również spotkać się z określeniem trudności recepturowej, co oznacza, że wykonanie leku wymaga szczególnej uważności i zastosowania określonego postępowania (np. rozproszenia substancji leczniczej na powierzchni wody w celu jej efektywnego rozpuszczenia).

Skutki niezgodności recepturowych

Wystąpienie niezgodności recepturowej może doprowadzić do modyfikacji właściwości fizycznych leku (np. wytrącenia się osadu, zmiany barwy, lepkości, przezroczystości) lub chemicznych (np. zmiany zapachu, rozkładu na substancje prostsze, utraty działania utleniającego). Bezpośrednim ich skutkiem może być:

  • brak lub osłabienie efektu terapeutycznego (np. z powodu inaktywacji antybiotyku),
  • wystąpienie działań niepożądanych (np. poprzez pojawienie się niezamierzonych składników w preparacie)
  • obniżenie trwałości leku (np. jako efekt zmiany składu chemicznego leku),
  • utrudnione korzystanie z leku recepturowego przez pacjenta (np. upłynnienie proszku z powodu tworzenia mieszaniny eutektycznej).

Może też zdarzyć się, że niezgodność nie wpływa istotnie na działanie lecznicze leku.[1]

Jak analizować skład recepty pod kątem niezgodności recepturowych?

Farmaceuta, przyjmując receptę na lek robiony, w pierwszej kolejności powinien zwrócić uwagę na poprawność wypisania recepty oraz dostępność surowców farmaceutycznych w aptece. Już na tym etapie może przeanalizować ją również pod kątem potencjalnych niezgodności recepturowych. Niektóre z nich mogą uniemożliwiać wykonanie leku (np. połączenie kwasu salicylowego i wody wapiennej) i wymagają poprawy recepty przez lekarza.[1] Pełna analiza składu leku recepturowego opiera się na pytaniach:

  • Jaka jest żądana postać leku?
  • W jakim rozpuszczalniku rozpuszczają się składniki?
  • Czy występują substancje wrażliwe na rozkład (np. antybiotyki)?
  • Czy jednocześnie przepisano składniki o przeciwstawnych właściwościach: kwasowych i zasadowych lub hydrofilowych i lipofilowych?
  • Czy obecne są surowce łatwo tworzące osady (np. sole wapnia)?

Pomocne mogą okazać się źródła wiedzy o niezgodnościach recepturowych, między innymi: podręczniki, publikacje naukowe, gotowe opracowania czy informacje udzielane bezpośrednio od firm produkujących surowce recepturowe.

Jakich zmian można dokonać podczas sporządzania leku recepturowego?

Osoba sporządzająca lek recepturowy ma obowiązek oceny recepty pod kątem możliwych niezgodności. Farmaceuta lub technik farmaceutyczny może dokonać korekty składu leku recepturowego, jeżeli podany na recepcie skład może tworzyć niezgodność, która zmieniłaby działanie leku lub jego wygląd. Zmiana ta możliwa jest wyłącznie poprzez:

  • dodanie składnika ułatwiającego prawidłowe przygotowanie leku lub uzyskanie jednolitego dawkowania,
  • dobranie surowców farmaceutycznych zapewniających rozpuszczenie wszystkich składników leku w celu uzyskania jego właściwej postaci
  • zmianę postaci surowca farmaceutycznego z rozpuszczalnej na nierozpuszczalną lub odwrotnie,
  • zmniejszenie ilości surowca farmaceutycznego do wartości dawki maksymalnej,
  • modyfikację ilości składników obojętnych farmakologicznie.[2]

Jeśli lek magistralny wymaga innych zmian niż wymienione (np. zmiana postaci leku, dodanie innego składnika czynnego farmakologicznie), konieczny jest kontakt z lekarzem oraz poprawa recepty.

Wybrane najczęstsze niezgodności recepturowe

W recepturze aptecznej istnieje wiele potencjalnych niezgodności recepturowych. Poniżej przedstawiono jedynie kilka z nich.

Antybiotyki

Większość antybiotyków w recepturze aptecznej jest wrażliwa na rozkład hydrolityczny, co w rezultacie prowadzi do ich inaktywacji i braku efektu leczniczego. Może ona zajść przy zmianie pH lub temperatury preparatu. Przykładowo, erytromycyna jest niestabilna w preparatach zawierających wodę, ponadto ulega rozkładowi w środowisku kwaśnym (np. połączenie erytromycyny z kwasem salicylowym lub lekobazą). Rozwiązaniem niezgodności jest usunięcie składnika o właściwościach kwasowych, np. zamiana lekobazy na inne podłoże.[1,3,4]

Witaminy w postaci emulsji o/w

Witaminy wykorzystywane w recepturze mogą występować w formie solubilizowanych roztworów wodnych (emulsji typu o/w) lub roztworów olejowych. Należy pamiętać, że wodne roztwory witamin nie są zgodne z lipofilowymi podłożami oraz podłożami z emulgatorami w/o. Najczęściej spotykanym przypadkiem niezgodności jest połączenie euceryny z wodnym roztworem witaminy A. Euceryna zawiera emulgatory typu w/o, a roztwór wodny witaminy A emulgatory typu o/w, a więc w preparacie znajdują się emulgatory o przeciwstawnych właściwościach. Skutkiem tego jest utrata trwałości maści i jej rozwarstwienie. Rozwiązanie niezgodności polega na użyciu olejowego roztworu witaminy lub na zamianie części lub całości podłoża na zawierające emulgatory o/w (np. lekobaza).[1]

Fenobarbital

Fenobarbital jest bardzo trudno rozpuszczalny w wodzie, jednak już jego sól sodowa łatwo rozpuszcza się wodzie.[5] Stąd też przy przygotowaniu roztworu wodnego, należy dokonać zamiany fenobarbitalu na fenobarbital sodu, uwzględniając przy tym różnice w ich masach. Odpowiednich obliczeń należy dokonać z wykorzystaniem mas molowych. W przypadku braku zamiany formy nierozpuszczalnej fenobarbitalu na rozpuszczalną, w preparacie pozostaną nierozpuszczalne cząsteczki leku.[1]

Fenobarbital sodowy

Fenobarbital sodowy to surowiec, który przysparza wiele trudności. Jest on zawsze niezgodny z chlorowodorkiem morfiny, chlorowodorkiem papaweryny, kwasem solnym oraz syropem malinowym lub wiśniowym. Z kolei, w zależności od stężenia, może być niezgodny z fosforanem kodeiny lub chlorkiem i bromkiem amonowym, co przedstawiono w poniższej tabeli. Rozwiązanie niezgodności może polegać na zastosowaniu odpowiedniej kolejności dodawania składników lub wydaniem leku w postaci osobnych roztworów.[1]

Ichtamol

Przy sporządzaniu czopków z ichtamolem i masłem kakaowym może dojść do nierównomiernego rozproszenia się ichtamolu w całej objętości czopka. Aby temu zapobiec, konieczny jest dodatek lanoliny w stosunku 1:1.[1] Połączenie ichtiolu z azotanem srebra jest niewskazane ze względu na redukcję azotanu do metalicznego srebra. Z kolei wydzielenie osadu następuje po dodaniu do ichtiolu chlorowodorku papaweryny, mleczanu etakrydyny (riwanolu), bromków czy płynu Burowa. Ponadto należy pamiętać, że w obecności etanolu o stężeniu 90% lub więcej, może dojść do wydzielenia żywicy. W takim przypadku należy rozważyć zmniejszenie stężenia etanolu.[6]

Podsumowanie – niezgodności recepturowe

Każdą receptę na lek robiony należy przeanalizować pod kątem możliwych niezgodności recepturowych. Ich wystąpienie może niekorzystnie wpłynąć zarówno na efekt terapeutyczny, jak i bezpieczeństwo stosowania preparatu przez pacjenta. Część niezgodności recepturowych farmaceuta lub technik farmaceutyczny może poprawić samodzielnie, czasami jednak konieczne jest wystawienie nowej recepty przez lekarza.

 

Wykaz źródeł

  1. Jachowicz R: Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2021
  2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 12 października 2018 r. w sprawie zapotrzebowań oraz wydawania z apteki produktów leczniczych, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych [stan prawny na 02.04.2024]
  3. Vandenbossche GMR et al: Stability of topical erythromycin formulations. International Journal of Pharmaceutics, 67(2), 195-199. 1991
  4. Brisaert M, Heylen M, Plaizier-Vercammen J: Investigation on the chemical stability of erythromycin in solutions using an optimization system. Pharm World Sci 18, 182–186. 1996
  5. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Farmakopea Polska XII. Warszawa, 2020
  6. Chmielak W: Ściąga z receptury. Edycja IV. ITEM Publishing, Szczecin. 2014